👓 Brezhoneg er vro A-Bas

Bro A-Bas (ha pas Abba 😉 )

N’eo ket anvet ar vro A-bas , gouzout a reomp lakaat bro Leon, Treger, Kernev..broioù breizh-izel dre vras war ur gartenn… Met diaes eo ar re breizh uhel, nemet bro Mené pe Mée da skouer e touez broioù bras.

Div lodenn a zo er vro Wened, unan breizh izel hag unan breizh uhel.

Er reter Gwened emañ Bro wened uhel betek Redon.

War ar seblant e sklaer ar gartenn met n’eo ket aes da sellet ur vro resis. En eskopit Sant-Maloù a oa bro Ploermael, bro Redon en hini Gwened. Nevez a-walc’h eo ar vroioù A-bas ha Mitaw.

Voir en plein écran

Kantonioù Kistreberzh ha Muzhileg eo bevennoù dre bras bro A-Bas, Bro Gwened izel er c’hornog, En norzh – en tu all da geunioù Lanvaux – gant rannvro Malestroit, er c’hreisteiz da Trevélo gant rannvro Haut-pays, hag er su gant rannvro Mitaod ma servije ivez ar stêr Vilaine da vevenn eskopti Naoned gwechall. Betek ar bloavezhioù 1950 e oa posupl merzout un unvaniezh sevenadurel hag ekonomikel resis er rannvro “tampon”-se.

Ar Yezh pe ar yezhoù ? eus ar vro A-Bas

An takad tampon-mañ etre rannvro vrezhonek Gwened hag ar gallaoueg en tu all da Rochefort-en-Douar a gomz he yezh dibar hec’h-unan (gant patromoù pouez-mouezh kreñv tennet eus ar brezhoneg). Bevennet eo gant rannvro Malestroit ha geunioù Lanvaux en norzh, an harzoù yezhel er c’hornôg, an uheldirioù er biz, ha rannvro Mitaud er c’hreisteiz. Ur sontadeg graet gant Coquebert de Monbret e 1806 a ziskouez ne veze komzet nemet brezhoneg war an dachenn-se. E gwirionez e tremenas ar boblañs war-eeun eus ar brezhoneg d’ar galleg e-kerzh an XIXvet kantved. Ha gallout a reomp komz eus galleg ? Pe ur gallaoueg livet gant ar brezhoneg eo, a veze komzet gwechall war an tiriad-se ? Evit a sell ouzh an anvioù-lec’h ez eus 75% anezho a orin brezhonek. Dibar eo ar Pays d’A-bas e meur a geñver.

Roudoù eus ar brezhoneg er XVIvet kantved

D’ar c’houlz-se e komze Lauzach kazimant ar brezhoneg hepken. Ouzhpenn-se ne oa ket ar barrez-se war ribl ar vro vrezhonek, met kentoc’h ouzhpenn pemzek kilometr diouzh ar rannvroioù gall tostañ. Adalek ar XVIIvet kantved e kaver un toullad titouroù dedennus o resisaat an harzoù yezhel a ya eus Lanvaux betek ar stêr Vilaine, da lavarout eo ar rannvro lec’hiet er c’hreisteiz da Lauzach. Un andon kelaouiñ a-bouez da gentañ a gaver e labour Dubuisson-Aubenay, Itinéraire de Bretagne en 1636 (Rent-hent Breizh e 1636), ur c’hard-levr bras embannet e Naoned e 1893 gant Kevredigezh al levraouegerien vrezhonek. E levrenn 1 an oberenn-mañ, war ar bajenn 177, e skriv Dubuisson-Aubenay, o vont eus Gwened betek eskopti Naoned hag o treuziñ ar stêr Vilaine gant ar vag La Roche-Bernard

: «Passé le trajet, vous entrez en La Roche Bernard, bourg bien gros, mais ils n’ont nulle mémoire de sa posture, ni mais me qu’il n’y ait eu jamais de château. Là, la langue maternelle est gallote ou françoise, la bretonne demeurant au-delà de la rivière qui sépare les diocèses de Vennes et de Nantes, tous mixtes. Car dans celuy de Nantes, plus bas vers la mer, on parle breton et françois. » https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k73687p/f204.item.zoom

E 1672 ur veajour all, A. Jouvin, en e levr anvet “Voyage en France, dédié à M. de Pomponne, secrétaire d’Etat, édité à Paris, chez Denis Thierry, rue Saint-Jacques, à l’enseigne de la ville de Paris”, 114 / 5 000

Gant privilej ar roue e notas ivez e evezhiadennoù goude bezañ treuzet ar Vilaine gant ar vag La Roche-Bernard.:

“Aussitôt qu’on a passé cette rivière, écrit-il, on ne parle plus que le breton, qui est une langue étrangère et bien différente de la françoise qui est assez connue dans les grosses villes de la Basse-Bretagne, mais sur le chemin et dans les villages on ne l’entend point.”

881 / 5 000

Kadarnaat a ra al linennoù-mañ prosez Dubuisson-Aubenay. Ar maezioù tro-dro da Varzhan, e-kichen ar vag La Roche-Bernard, a gomze c’hoazh brezhoneg e dibenn ar XVIIvet kantved, ar stêr Vilaine a ginnige un harz bras da ledañ ar galleg dre ar c’horn-bro-se. N’eus ket tu da arguzenniñ e c’hallfe Jouvin kemmeskañ ar brezhoneg hag ar rannyezh lec’hel, evel ma kinnig Gourvil en e oberenn, *Langue et littérature bretonne*, pa weler e ra war-dro ouzhpennañ ur c’heriaoueg galleg-brezhoneg d’e gontadenn, o reiñ tu d’ar veajourien da verañ ha da gaout da nebeutañ an traoù pouezusañ pa erruont e Mullazic, pa zeuont eus kêr bouezus kentañ Lazic Roche-Bernard. Evel-se, pevar-ugent vloaz goude Dubuisson-Aubenay, e seblant an harzoù yezhel e bro Marzan e-kichen ar vag La Roche-Bernard bezañ cheñchet nebeut-tre.

XVIII kantved

Troomp bremañ war-zu an XVIIIvet kantved. Kavout a reomp un nebeud diskoulmoù e studiadenn Alfred Le Quer., Le recul du breton aux alentours de Questembert.

Tremen a ra hent ar Quer un nebeut kilometradoù er c’hreisteiz da Arzal, o tizhout Péaule ha goude-se e Limerzel. Treiñ a ra neuze hanter-hent etre Kestembert ha Pluherlin, o kejañ gant ribloù ar C’hours de Molac (Le Cours bremañ). Evit a sell ouzh Pluherlin e c’haller reizhañ un tammig an hent kinniget gant Le Quer a-drugarez d’un danevell deiziet e 1712, miret e Dielloù Departamant ar Mor-Bihan (B816-817, Lez-varn Gwened, 1635-1783). Setu an destenn :

L’an mil sept cent douze le premier jour de septembre jour de dimanche soussigné, Prion huissier au siège de la mirauté de Vannes.

Rapporte s’estre exprès transporté de ma sus dite demeure avec mes témoins cy après nommé jusques au bourg paroissiale de Mollac ou estant à l’issue de la grande messe y ditte et célébrée le dit jour hors le lieu saint en l’endroit accoutumé à faire les bannies et proclamation de justice à haute et intelligible voix tant en français qu’en breton à la requête de haut et pussant seigneur René Alexis sir le Sénéchal Carcado, chevallier seigneur comte de Carcado, marquis de Rosmadec de Pontcroix…et de Mollac…

Archives du Morbihan

Un oferenn vras ​​e Molac, en un deiz ma n’eus ket ur gouel ispisial ne c’hell ket dedennañ ur bobl estren d’ar vro, ar skouerenn-mañ a vez troet da brouiñ ez eus c’hoazh er c’hêrioù digenvez tro-dro da Molac, un toullad tud a zisoñj pe a gompren fall ar galleg.

Hervez De Kervilier . (“Histoire de Limerzel”, manuscrit du château de Kerfas), banneoù a voe graet ivez e brezhoneg hag e galleg.

Evit lodenn reter Questembert eo teuliet mat an enklask amañ dindan adalek 1806.

Enklask yezhel 1806 e bro A-Bas .

An enklask er Morbihan a oa bet kaset da benn div wech gant Charlez Coquebert de Monbret, karget gant Napoleon gant niveradeg ar yezhoù e Frañs. E 1806 e voe lakaet ar c’hoant da vezañ lakaet war harzoù ar yezhoù hepken. E 1808 hepken e voe digoret ur c’hehentadur nevez war danvez ar rannyezhoù brezhonek ha kembraeg. Prefeti Jullien de Bidon a oa an darempred nemetañ war al lec’h evit an div geñveriadenn-se.
Kroget e oa bet an enklaskoù war an harzoù etre ar galleg hag ar brezhoneg .
gant ar c’hirri-nij ministr, 7 a viz Kerzu 1806. Ar Prefed Jullien a respontas kerkent ha
d’ar 16 a viz Kerzu, o lavarout e oa ur vicher « très facile et n’exigeant pas
beaucoup de tems ».

kollet eo ar gartenn hec’h-unan marteze. Gouzout a reomp koulskoude diwar e lizher e oa ur gartenn ma veze dispartiet an holl gumunioù ma veze komzet galleg gant ul linenn livioù diouzh ar re ma veze implijet ar brezhoneg, pe dre ret pe war un dro gant ar galleg.

Kregiñ a ra al linenn-se er su er saout-holen Herbignac, tremen a ra ar Vilaine e Rochebernard, treiñ a ra e-barzh kumun Sant-Morice Serent, a gendalc’h dre Gueltas hag a echu e Croixanvec a lez div drederenn eus an departamant war-du ar reter.

Gant Coquebert de Montbret e voe savet ur roll kumunioù diazezet war ar gartenn-mañ .
lec’hiet a-hed ar vevenn yezhel a BRUNT .
advouezhiet e 1969 el levr . “Histoire de la langue française des origines à nos jours Tome IX.

Goude bezañ keñveriet an titouroù diwar ar prefed gant fontoù all– « des voyageurs » –, CoGoulenn a reas Quebert de Montbret gwiriañ reizhder an hent war ar gartenn en ul lizher eus an 20 a viz Here 1806.
En e respont e oa bet reizhet gant Jullien e gwirionez e titouroù kentañ dre resisaat en doa lakaet e-barzh domani Breizh tri c’humun divyezhek (Penestin, Camoel ha Ferrel) e-lec’h ma oa ar brezhoneg en implij, memes ma oa ar galleg dreist-holl eno.

Goude-se e responte d’ar goulenn da ginnig roll kumunioù ar morbihan a zouge ouzhpenn d’an anv gallek un anv brezhonek, e reas war-dro n’o deus kumunioù an departamant-se nemet un anv a ziforc’h o distagadur un tamm e brezhoneg hag e galleg, met a zo skrivet war-dro ar memes doare en div yezh.(Respont ar prefetour Jullien de
Bidon, 31 a viz here 1806, BNF NAF 5911 f. 350) https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b10073819b/f496.item.zoom

D’ar 7 a viz Ebrel 1808, Coquebert de Montbret a gomzas adarre ar prefed evit enklask war ar rannyezhoù brezhonek ha kembraeg komzet er Morbihan. En ur respont kentañ e prometas Jullien skouerioù, met lakaat a reas war wel an diaesterioù evit kaout skouerennoù eus an daou idiom. Ne dreuzkasas anezho nemet da Bariz d’ar 17 a viz Kerzu 1808.

En e gas a oa un droidigezh dic’houest eus parabolenn ar mab prodig e brezhoneg, ul lizher skrivet gant Thuault de la Bouvrie , bet dileuriad an Trede-Stad , eus Ploërmel , ennañ eztaolioù ar yezh komzet e Ploërmel . (https://gallika.bnf.fr/arc’h:/12148/btv10073819/f505.ell) a zo e gwirionez ennañ meur a zisplegadenn kembraek, ar pezh a ziskouez e oa bet komzet mat ar gallaoueg.

En 1843, A. Marteville et P. Varin, Dictionnaire historique et géographique de la province de Bretagne
, vol. 1 menegiñ a ra kêrioù ar vro a-us er ster-se . (https://books.google.fr/books?id=DI8DAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=fr&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=Limerzel&f=false) ha volum 2 (https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bd6t5394191n/f341.texteImage)

Roudoù ar brezhoneg

Deuet omp a-benn da gavout roudoù skrivet zo a ziskouez e veze komzet brezhoneg, da skouer e-pad gouelioù milved emgann Alain Le Grand e Questembert d’an 20 ha d’an 21 a viz Ebrel 1907 :

E familhoù resis er Pays d’A-Bas, a zo o eñvorennoù dre gomz eus an XIXvet kantved, e vez lavaret ne veze ket komzet brezhoneg eno biskoazh. Lod all avat a lavar e anaveze tud resis anezhañ. An den diwezhañ a oa o komz anezhañ a oa Pierre Le Pallec, ganet e Billiers d’an 29 a viz Meurzh 1865, a zimezas en Arzal d’ar 6 a viz Here 1891 gant Marie Dubot.

(https://rechercher.patrimoines-archives.morbihan.fr/ark:/15049/vta54487a864e3f1/daogrp/0/layout:table/idsearch:RECH_e078083202da56b5eb48262f9f2fe7b4#id:914012974?gallery=true&brightness=100.00&contrast=100.00&center=1610.740,-836.728&zoom=9&rotation=0.000), e veve e Noyal-Muzillac e kichen Bosco, e komze pep tra e brezoneg hag e oa fier anezan.

806 / 5 000

Ouzhpenn-se, Noyal-Muzillac a oa ar gêr ziwezhañ e-lec’h ma veze komzet brezhoneg ; hec’h anvioù-lec’h a zo brezhoneg izel peurliesañ. Evit gwir e tispleg bremañ an enklaskerion e tlee bezañ bet komzet e-kichen ar galleg hag ar gallaoueg e-pad meur a gantved, hag e rankfe ar c’harterioù bezañ miret un doare divyezhegezh, dreist-holl a-hed an harzoù yezhel, ar pezh a aotree an eskemmoù gant annezidi unyezhek Gwened. An divyezhegezh-se a zisplegfe ar c’hartennoù kozh a lakae ar Pays d’A-Bas (Breizh-Izel) amañ hag ahont e Breizh-Izel hag e Breizh-Uhel. An emdroadur d’an unyezhegezh a lezas nebeut a roudoù er boblañs, nebeutoc’h a zroug eget e Breizh-Izel. A-hend-all eo heñvel argerzh an dilezel : o tont da vezañ nebeutoc’h-nebeutañ ret, dindan un nebeud remziadoù, ne vez ket komzet brezhoneg ken d’ar vugale.

Kanaouennoù brezhonek a oa bet dastumet er vro ivez gant Philippe Blouët :

• Paotredigoù ‘gostez Gwened (Sulnieg, Pierre le Brun, 1975)
• A zek da bevar (Sulnieg, Pierre le Brun, février 1975)
• Be’ zo dek miz’ zo (Sulnieg, Vincente Quatrevaux, février 1975)
• Ar-Dreñv ti ma zad (Sulnieg, Vincente Quatrevaux, février 1975)
• A pa oan-me bihan (Laozag, Joseph Le Guil, Mars 1980)
• Daomp da greiz an hent (Sulnieg, Pierre le Brun, août 1975)

Articles similaires:

⚫ Orin Banniel Breizh ⚪ Ar Gallaoueg hiziv 👅 Bali Breizh e bro Kistreberzh 3/4 👩‍🏫 Soubidigezh dre 7 a goulenn